Diyarbakır Ulu Cami, Anadolu’nun en eski camilerindendir. Yapım tarihi kesin olarak bilinmeyen ve kentin en büyük kilisesi olan Mar Toma Kilisesi’nin MS 639 yılında camiye çevrilmesi ile oluşturulmuştur.
Ali Düzdemir
Diyarbakır’da hüküm sürmüş bütün devletler tarafından Ulu Cami’ye büyük önem verilmiştir.
Ali Düzdemir
Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah, Anadolu Selçuklu hükümdarı Gıyaseddin Keyhüsrev, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ve Osmanlı padişahlarından birçoğu ile İnaloğulları, Nisanoğulları ve Artuklulara ait kitabe ve fermanlar caminin çeşitli yerlerinde görülmektedir.
İskan Altın
Diyarbakır Ulu Cami, İslam aleminde (Kâbe, Mescid-i Nebevi, Mescid-i Aksa ve Şam Emeviye Camisi’nden sonra) beşinci Harem-i Şerif yani Kutsal Mabed olarak kabul edilir.
Cami, planı itibariyle Şam Emeviye Camisi’nin Anadolu’ya yansıması olarak yorumlanır. Bir külliyeyi andıran Ulu Cami, ortadaki dikdörtgen biçimindeki büyük avlunun etrafında yer alan çeşitli bölümlerden oluşur. Avlunun güneyinde Hanefiler bölümü, kuzeyinde Şafiiler bölümü ve Mesûdiye Medresesi, batısında Zinciriye Medresesi ile doğusunda revaklı bölümler bulunmaktadır.
Mehmet Kılıçoğlu
Camiye giriş üç ayrı yerden sağlanır. Doğudaki ana giriş kapısının iki köşesinde aslanla boğa mücadelesini simgeleyen ve simetrik olarak işlenmiş kabartma bir figür bulunmaktadır.
TGA
Yapının içinde orta bölümün tavanı kalem işleriyle süslenmiştir. Benzer kalem işi süslemeleri tavanın yüzeylerinde de görülmektedir. Buradaki yazı şeridi şeklindeki kalem işleri daha çok Osmanlı dönemi süslemelerinin özelliklerini taşımaktadır.
Haluk Yurtören
Caminin Bölümleri
Doğu Maksuresi
Doğu maksuresi, kitabesinden anlaşıldığı üzere, 1163-1164 yıllarında İnaloğlu Mahmut ve veziri Nisanoğlu Ali döneminde yaptırılmıştır. Yapının üst katı Osmanlı döneminde kütüphane olarak hizmet etmesi için eklenmiştir. Yapının her iki katında yer alan sütunlar, nakışlarla bezeli korint düzeninde başlıklara sahiptir.
Vakıflar Genel Müdürlüğü
Batı Maksuresi
Kitabelere göre İnaloğlu Ebu Mansur tarafından alt katı 1117 yılında, üst katı ise 1124 yılında yaptırılmıştır. Batı maksuresinin bir bölümü Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan döneminde onarılmıştır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü
Güneş Saati
Ulu Cami’nin avlusunda bulunan tarihi güneş saati, ünlü bilgin El Cezeri tarafından yapılmıştır. 900 yıldan uzun bir geçmişi olan güneş saati, yuvarlak bir mermer üzerine yerleştirilen metal parçasının güneşin hareketiyle oluşturduğu gölge sayesinde zamanı göstermektedir.
Vakıflar Genel Müdürlüğü
Şadırvan
Cami avlusunun ortasında bulunan sekizgen sütunların taşıdığı şadırvan, 1849 yılında yapılmıştır. Şadırvanın sütunları mermer işlemeli olup üstü sivri bir kubbeyle örtülüdür.
Ali Düzdemir
Mesudiye Medresesi
Kesme taştan iki katlı olarak inşa edilen medrese, doğu-batı yönünde uzanmakta ve ortada kareye yakın bir avlusu bulunmaktadır. Avluda iki katlı kemerler ve süslü kemer taşları yapıya mimari açıdan zengin bir görünüm kazandırmıştır. Medrese günümüzde Yazma Eserler Kütüphanesi olarak hizmet vermektedir.
Vakıflar Genel Müdürlüğü
Zinciriye Medresesi
1934 yılında Diyarbakır Arkeoloji Müzesi olarak kullanılan medrese, Sincariye Medresesi olarak da bilinmektedir. İki eyvanlı ve tek katlı olarak inşa edilmiştir. Medrese, caminin içinde değil yanında yer almaktadır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü
Hanefiler Bölümü
Bu bölüm ve geniş avlu külliyenin en eski mekanıdır. Hanefiler bölümü doğu-batı doğrultusunda mihraba paralel üç sahınlı bir plan tipine sahiptir. Dikdörtgen planın tam ortasında içten kubbe, dıştan kırma çatıyla örtülü kubbeli bir mekân bulunmaktadır. Kubbede görülen yoğun kalem işleri siyah taşın yoğun olduğu iç mekâna hareket katmıştır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü
Şafiiler Bölümü
12. yüzyılda İnaloğulları döneminde inşa edilmiştir. Dikdörtgen bir plana sahip olan bölüm Kanuni Sultan Süleyman döneminde, Atak Beyi Emir Ahmet Zırki tarafından onarılmıştır.
Vakıflar Genel Müdürlüğü
Kaynaklar
Diyarbakır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Diyarbakır Valiliği
Diyarbakır Ulu Camii, Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat